Is het ethisch verantwoord om –nu we afwijkingen vroegtijdig kunnen herkennen en zelfs manipuleren- bijna alleen nog maar gezonde baby’s geboren te laten worden? En willen we onszelf wel eindeloos plastisch mooier laten maken? Wat doet het met onze samenleving als (bijna) niemand meer afwijkt van de norm? Hoe gaan we om met particuliere drones die voor overlast kunnen zorgen en zonder enige moeite bij de buren over de schutting kunnen kijken? Wie is er verantwoordelijk voor een ongeluk met een zelfrijdende auto? Om nog maar te zwijgen over de groeiende dreiging van informatie-oorlogen, hackers en the Internet of Things…
Het zijn zomaar een aantal relevante vragen voor onze tijd. Voortschrijdende technologie heeft de mens altijd geconfronteerd met nieuwe ethische en praktische kwesties: om te beginnen doordat we nieuwe mogelijkheden moeten leren bevatten. Of het nu gaat om de ontwikkeling van vliegtuigen, waarmee je sneller kunt reizen dan je biologische klok, of daarvoor nog die van film, waarmee je een andere tijd en plaats voor je ogen tot ‘leven’ kunt zien komen; het kostte ons tijd om zulke ervaringen een plek te geven in ons wereldbeeld. Ook modernere technologie zoals DNA-modificatie, klonen of de opkomst van het internet, met al haar voor- én nadelen, moeten worden ingepast in onze samenleving. Daarbij volgen de ontwikkelingen elkaar tegenwoordig steeds sneller op én hebben ze vaker een wereldwijde impact.
Bovendien, en misschien nog wel belangrijker, vragen veel van deze krachtige nieuwe technologieën om een nieuwe ethiek. Waar het gaat om kennisoverdracht aan en de ‘moraal’ van een kunstmatige intelligentie, bijvoorbeeld: kan een computer onderscheid maken tussen goed en kwaad? En wie bepaalt het morele kompas waarmee een computer, ook als die zelf bijleert, de wereld in wordt gestuurd? Daarbij: veel medische mogelijkheden zijn er al, zelfrijdende auto’s zijn al te koop. Het lijkt alsof de tijd die we hebben om onze morele standpunten én wetten aan te passen, vóór de technologie ons definitief heeft ingehaald, steeds beperkter wordt.
Naast beleid en gedegen informatievoorziening vanuit de overheid en filosofische debatten voor belangstellenden kunnen ook kunstenaars ons als burgers wellicht helpen om een beetje in te lopen op al deze veranderingen, zodat ook wij onze mening kunnen vormen over ethische kwesties, of op zijn minst ons voorstellingsvermogen leren trainen. Kunstenaars zijn, zoals Brave New World, een conferentie over de maatschappelijke impact van technologie, het stelt: ‘van nature pioniers, en kunnen met hun verbeeldingskracht en creatieve expressiekracht een toekomst visualiseren die veel mensen zich niet kunnen voorstellen, maar die dichterbij in veel gevallen ligt dan menigeen denkt.’ Zo helpt hun werk ons te wennen aan nieuwe vergezichten en te reflecteren op de consequenties daarvan.
Ook op een andere manier vormen kunstenaars een voorhoede: velen van hen passen de nieuwste technologieën al gretig toe in hun werk, altijd op zoek naar nieuwe expressiemogelijkheden en geïntrigeerd door het samenspel tussen samenleving en technologie.
Er zijn de laatste tijd een heel aantal festivals ontstaan die opereren op het snijvlak van kunst en technologie, en zo proberen de maatschappelijk discussie over de nieuwe technieken een impuls te geven. Stichting Art & Technology bijvoorbeeld zet zich in om via zo´n festival meer mensen te enthousiasmeren voor media, kunst en nieuwe technologie. Ze maken gebruik van exposities, workshops voor kinderen en volwassenen, meet-ups en symposia, en zorgen zo voor een evenement dat ook door eerder niet-technologisch of kunstzinnig geïnteresseerd publiek gewaardeerd wordt. Zoals ze het zelf stellen: “kritische verdieping door een breed publiek over de rol van technologie door middel van kunst, [is] noodzaak voor een gezonde ontwikkeling en vertegenwoordiging van technologie.”
Dit jaar (2-3 november 2017) vindt ook de tweede editie plaats van Brave New World, een conferentie over de maatschappelijke impact van technologie. Brave New World is dé plek voor professionals die voorbij technologische ontwikkelingen of opkomende innovatietrends willen kijken. De focus ligt niet op de innovaties zelf, maar op de ethische en maatschappelijke impact van toekomstige technologieën op ons bestaan. Brave New World is een initiatief vanuit het Leiden International Filmfestival, de Universiteit Leiden en LURIS.
Kunstenaars zijn van belang in de maatschappelijke discussie over technologie, stelt Brave New World, omdat zij ‘gebruik van nieuwe technologieën, social mediaculturen, ‘immersive designs’ en transmedia activisme om nieuwe verbindingen met het publiek aan te gaan. Ontwikkelingen op dit gebied gaan razendsnel en zijn voor het grote publiek nauwelijks bij te houden. Op Brave New World bieden wij daarom een plek aan deze pioniers om publiek, bedrijfsleven en wetenschap met hen in aanraking te laten komen en vice versa.’
Ook Stichting Niet Normaal richt zich op het informeren en prikkelen van een breed publiek. Dankzij hun investeringen in relaties met verschillende publieksgroepen en hun onorthodoxe aanpak met grootschalige beeldende kunst manifestaties op de grens van kunst, technologie en samenleving slagen zij erin hun publiek te bereiken en te activeren, terwijl overheid, bedrijfsleven en kennisinstituten hier vaak mee worstelen.
Sonic Acts organiseert tweejaarlijks de Sonic Acts Academy (de volgende editie vindt plaats van 22 t/m 25 februari 2018): een verdiepend programma gericht op de wisselingwerking tussen kunst, technologie, muziek en wetenschap. Hun ‘Academy’ omvat een lezingenprogramma, optredens, performances, een filmprogramma, exposities, masterclasses en workshops die plaatsvinden op verschillende plekken in Amsterdam.
Uit het beleidsplan: “Sonic Acts is opgericht om een podium te bieden aan vernieuwende en interdisciplinaire elektronische en digitale kunstvormen. Sindsdien is Sonic Acts uitgegroeid tot een toonaangevende organisatie die de ontwikkelingen op het snijvlak van kunst, wetenschap, muziek en technologie bevraagt, onderzoekt, samenbrengt en toont.
Naast aandacht voor het contemporaine is er oog voor historische ontwikkelingen, omdat deze van wezenlijk belang zijn om de ontwikkelingen in kunst, wetenschap, en samenleving te duiden en te begrijpen.”
Naast het festival produceert Sonic Acts ook nieuwe kunstwerken, en zorgt het voor de presentatie en distributie daarvan. Ook doet het onderzoek en geeft het publicaties uit die samenhangen met al deze activiteiten, en faciliteert het talentontwikkeling en internationale samenwerkingen.
STRP brengt kunst, technologie en experimentele popcultuur samen, en verbindt hen met een breed en geïnteresseerd publiek. Met zijn interactieve kunst, lichtkunst, robotica, performances, experimentele muziek en film, lezing en workshops biedt STRP een kijkje in de nabije en soms verre toekomst van onze door technologie gedreven cultuur.
Het tweejaarlijkse hoogtepunt is STRP Biënnale. Dit is het meest veelzijdige overdekte kunst & technologie festival in Europa. Gedurende het jaar organiseert STRP activiteiten die zowel een geïnteresseerd publiek als de insiders de kans bieden te ervaren hoe ver de invloed onze bestaande nieuwe technologie reikt in onze visuele en popcultuur, de kunst, maar ook onze dagelijkse levens.
Waag Society houdt zich op een andere manier bezig met technologische vooruitgang, maar zet ook daarbij de kracht van de onderzoekende kunstenaarsgeest in. Het ‘ontwikkelt creatieve technologie voor maatschappelijke innovatie door middel van onderzoek en de ontwikkeling van concepten, pilots en prototypen. Waag Society fungeert hierbij als intermediair tussen de kunsten, de wetenschap en de media. Zo zoekt het actief de maatschappelijke context op; elk project kent meerdere partners die elk een eigen invalshoek meebrengen en stellen ze technologische ontwikkelingen vroegtijdig beschikbaar aan kunstenaars.
Waag Society geeft kunst en cultuur een doorslaggevende rol bij het ontwerpen van betekenisvolle toepassingen. Het gaat daarbij niet alleen meer om internet, maar ook om biotechnologie en cognitieve wetenschappen. Gebieden die een enorme impact hebben op onze cultuur en identiteit. Intuïtief en nieuwsgierigheidgedreven onderzoek van kunstenaars en ontwerpers staat daarbij voorop. Want zij weten als geen ander technologie te bevragen, de onderste steen boven te krijgen, heilige huisjes omver te werpen, verbeelding en fantasie te prikkelen, onverwachte verbindingen tot stand te brengen en bovenal op zoek te gaan naar betekenis.’
Baltan Laboratories ziet zichzelf als een ‘relevante speler in de tussenruimte van technologische, wetenschappelijke, culturele en creatieve ecosystemen die bestaan rondom maatschappelijk relevante onderwerpen.’ Het is een platform voor samenwerking en onderzoek op het gebied van kunst en ontwerp van de toekomst. Daarmee is tegelijkertijd een netwerk en een werkwijze: hun laboratorium biedt ruimte om vrij te experimenteren met innovatieve ideeën en technieken, vanuit de overtuiging dat dit uiteindelijk zal leiden tot compleet nieuwe ideeën voor – en begrip van – technische producten, diensten, kennis en onze maatschappij.
Naast alle hierboven genoemde initiatieven bestaan er natuurlijk vele anderen. Mogelijkheden genoeg dus om je als nieuwsgierig burger te laten informeren en uitdagen door creatieve reflecties op de technologische ontwikkelingen om ons heen die zich voortdurend blijven ontvouwen. Wie weet kunnen we ze zo zelfs een beetje bijhouden.
Fotoverantwoording: Foto 1 – Samuel Zeller Foto 2 – Sonic Acts: BJ Nilsen & Karl Lemieux presenteren Yujiapu in Muziekgebouw aan ’t IJ tijdens Sonic Acts Festival 2017. Foto door Pieter Kers. Foto 3 – Sonic Acts: MSHR treedt op in het Bimhuis tijdens Sonic Acts Festival 2017. Foto door Pieter Kers.
Dit artikel verscheen eerder op het blog van Culturele vacatures