De hele wereld is binnen handbereik, lijkt het wel. We vliegen overal naartoe, zijn direct op de hoogte van nieuws uit alle hoeken van de aardbol en staan massaal met elkaar in contact via social media. Er tekent zich echter ook een andere trend af in tegenovergestelde richting: men gaat op zoek naar het kleine, het lokale: producten en diensten uit de buurt, met een kenbaar verhaal.
Ook in het theater, van oudsher juist dé plek waar het universele menselijke ‘zijn’ wordt onderzocht, groeit de aandacht voor de eigen wortels en verhalen uit de lokale omgeving. Daarbij wordt steeds vaker gebruik gemaakt van bijzondere speelplekken buiten het theater.
Waar een theatervoorstelling in een theater vaak een andere plek verbeeldt, maakt locatietheater de daadwerkelijke speelplek juist onderwerp van het stuk. Theater op een bijzondere locatie is de laatste jaren een vanzelfsprekend onderdeel van het theateraanbod geworden. Makers creëren afwisselend werk voor binnen de theatermuren en daarbuiten, of verhuizen eerder gemaakte zaalproducties naar een andere plek. Natuurlijk zijn er ook gezelschappen die er bewust voor kiezen om altijd op locatie te werken.
Er wordt in dit artikel onderscheid gemaakt tussen twee verschillende verschijningsvormen van theater op locatie: namelijk tussen ‘inhoudelijk’ en ‘esthetisch’ locatietheater. Hier wordt de term ‘inhoudelijk locatietheater’ gebruikt wanneer de locatie waar gespeeld wordt om inhoudelijke redenen tot theatraal middel is gemaakt. Bijvoorbeeld wanneer een toneelstuk wordt gespeeld op een plek met historische banden met dat verhaal, of wanneer makers voor een voorstelling in de achtergrond van de huidige bewoners van die plek duiken. Bij interesse in het lokale, met andere woorden. ‘Esthetisch locatietheater’ is dan theater op locatie waarbij juist vanuit esthetische overwegingen gebruik wordt gemaakt van een bepaalde plek: om het thema van een werk te versterken bijvoorbeeld, of wanneer er wordt gespeeld met de fysieke kenmerken van de omgeving.
Goed: wat gebeurt er dan allemaal op locatie, en waarom? Hieronder een – vrij willekeurige – greep uit het brede aanbod!
Theater Over & Weer Theater Over & Weer maakt voorstellingen aan weerszijden van de Waal, op basis van historische verhalen uit de streek. Aan de oever, in het zand is de tweede productie van het gezelschap, geïnspireerd op het leven op en langs deze rivier. De voorstelling wordt gespeeld door meer dan vijftig acteurs, zangers en muzikanten uit de dorpen aan weerszijden van de Waal. Het publiek bezoekt de voorstelling in groepen en met eigen gidsen. Onderweg steken toeschouwers twee keer de rivier over met de pont. Hier is dus sprake van een inhoudelijke motivatie om deze voorstelling op deze locatie te spelen. Er wordt natuurlijk ook gebruik gemaakt van de fysieke kenmerken van de plek: door de wandelingen door de natuur met de gids en de tochtjes over het water met de pont.
Het Groote Hoofd Een ander duidelijke voorbeeld van inhoudelijk gedreven locatietheater is het werk van Het Groote Hoofd. Een van de belangrijkste artistieke uitgangspunten van dit gezelschap is de verbondenheid van de mens met zijn omgeving. Het laat zich inspireren door ‘het land, de taal, de mensen en de volksaard van Oost-Brabant’. Het Groote Hoofd is sinds 2013 bovendien gevestigd in een voormalige veevoederfabriek in Veghel om de voorstellingen zo een grotere zeggingskracht te geven. Ook versterkt het gezelschap haar band met de streek door samenwerking met plaatselijke bedrijven instellingen, scholen, kunstenaars en vakmensen én door lokale bewoners (naast vaste acteurs) een rol toe te kennen in haar producties.
Festival De Oversteek Ook multidisciplinair festival De Oversteek heeft aandacht voor het bijzondere van de lokale omgeving. Het festival presenteert een breed programma van muziek, theater, dans, literatuur en beeldende kunst op cultuurhistorische en groene locaties aan de Waal in Nijmegen-Noord. Speellocaties zijn o.a. boomgaarden, landgoederen, buitenplaatsen, boerenschuren en dijkhuisjes. Er is soms sprake van inhoudelijk gemotiveerde locatievoorstellingen, daarnaast wordt er gretig gebruik gemaakt van de schoonheid en uitstraling van de bijzondere speelplekken.
Wow/ Wijk op Wielen Wijk op Wielen maakt mobiel theater gemaakt door jongeren uit verschillende wijken van Den Haag. Dankzij de persoonlijke input en lokale wortels van haar eigen jonge makers heeft het theatergezelschap een sterke band met de locatie. Speellocaties zijn afwisselend pleintjes, parkjes en scholen in Den Haag, en een enkele keer het (Laak)theater. Het spelen op locatie wordt ook inhoudelijk gemotiveerd door een sociaal doel: Wijk Op Wielen probeert op deze manier mensen te bereiken die anders niet snel met theater in aanraking zouden komen. De voorstelling Wijk op Wielen wordt daarom kosteloos aangeboden.
Pioniers Veel gezelschappen die in de theaterzaal zijn ‘opgegroeid’ spelen tegenwoordig zoals gezegd weleens op locatie en locatietheaterfestivals als Oerol en Over het IJ Festival worden ontzettend goed bezocht. Dat locatietheater nu zo’n vanzelfsprekend onderdeel van het aanbod is, is te danken aan een aantal pioniers. Dogtroep bijvoorbeeld, en Vis à Vis. Dogtroep maakte spectaculaire belevenissen met een collectief van artiesten, en ontwikkelde zich van voorstellingen met vooral esthetisch locatietheater tot zeer sociaal-geëngageerd inhoudelijk werk op locatie. Vis à vis gaat ‘met een knipoog langs de afgrond van zware dilemma’s’, zoals ze het zelf zeggen, met een onstilbare fascinatie voor de mens en al zijn bijzondere gedrag in moeilijke situaties. Vis à Vis speelde als een van de eersten op uiteenlopende, liefst desolate locaties in binnen- en buitenland. Sinds 2007 heeft het gezelschap een eigen locatie bij het Almeerderstrand.
Studio Gebroed Een ander gezelschap dat zich nadrukkelijk laat inspireren door de lokale omgeving en haar historie is Studio Gebroed uit ‘s-Hertogenbosch. Historische Bossche verhalen en personen bieden inspiratie voor de voorstellingen, welke dan het liefst op een relevante locatie gespeeld worden. Een van de oprichters, theatermaker Jeroen Konings: “Ik maak het liefst locatietheater omdat het spelen op locatie veel toevoegt aan de beleving van het stuk door het publiek. De geschiedenis van Den Bosch is voor mij een inspiratiebron vanwege alle mooie verhalen die er bestaan. Ik voel me bovendien erg verbonden met deze stad vanwege mijn eigen wortels hier. Wel probeer ik de voorstellingen altijd naar een universeel niveau te tillen, zodat ze ook buiten het ‘lokale verhaal’ zeggingskracht hebben.”
Schweigman& Schweigman& maakt beeldend en muzikaal theater en werkt in het theater én op locatie. Het gezelschap richt zich vooral op onze fysieke aanwezigheid en de daarbij horende sensitiviteit. Het vermogen ‘vanuit onszelf, ons lichaam, contact te maken met de ander of de omgeving’ vormt het vertrekpunt voor de creaties. Wanneer op locatie gespeeld wordt fungeert de omgeving dan ook vooral als fysieke ‘trigger’ voor interactie, en esthetisch gezien om de thematiek van de voorstelling kracht bij te zetten.
Dries Verhoeven Met theatermaker Dries Verhoeven komt na Schweigman& weer een heel ander soort invulling van locatietheater naar voren. Met zijn installaties, performances en ‘happenings’ op locatie, in musea en in de openbare ruimte probeert Verhoeven de kijker aan te zetten tot kritische reflectie op onze sociaal-maatschappelijke realiteit. Hij speelt met de grenzen van deze genres en betrekt de toeschouwer direct bij zijn werk, of geeft die de mogelijkheid de eigen ervaring te sturen.
Lotte van den Berg Ook Lotte van den Berg haalt inspiratie uit de intermenselijke verhoudingen en sociaal (on)vermogen in onze samenleving. Van den Berg beweegt zich tussen fysieke realiteit en fantasie, op het snijvlak van dans, theater, performance en film en komt zo tot een geheel eigen stijl waarmee ze haar publiek uitnodigt het onderwerp van haar werk van meerdere kanten te bekijken. Ze werkt in het theater maar ook op locatie. In de publieke ruimte van steden bijvoorbeeld, waar ze alle middelen die ze tot haar beschikking heeft inzet om voor de kijker zichtbaar te maken ‘wat er al is’.
Zoals bovenstaande voorbeelden aantonen is locatietheater een krachtige pijler geworden binnen ons rijke theaterlandschap. Of het nu gaat om intrigerende beelden, historische verhalen of sociaal-maatschappelijk engagement – het locatietheater floreert. De wereld mag dan voor ons open liggen, in onze eigen omgeving valt nog veel te ontdekken.
Dit artikel verscheen eerder op het blog van Culturele vacatures Foto: Studio Gebroed, fotograaf Jean Philipse. De foto toont de voorstelling HENDRIK, die werd gespeeld tijdens Theaterfestival Boulevard.