Veel kunstliefhebbers geloven dat kunst, naast plezierig, ook waardevol is. Maar waarin schuilt deze ‘waarde’ van kunst dan? Heeft kunst 'zin'? Dit artikel kijkt naar één belangrijke manier waarop kunst waardevol kan zijn: namelijk voor de gezondheid van een samenleving.
Kunst neemt je mee voorbij ‘de waan van de dag’: het ervaren van een kunstuiting helpt je afstand te nemen van jouw dagelijkse realiteit en daarop te reflecteren. En reflectie helpt mensen, zowel burgers als bestuurders, om te leren van het verleden en zo geïnformeerde keuzes te maken voor de toekomst.
Nu zijn er natuurlijk meer dingen in het leven die voor deze ‘bezinning’ kunnen zorgen: reizen, bijvoorbeeld, maakt dat je op een andere manier naar je eigen vertrouwde omgeving en overtuigingen kijkt. Ook ontmoetingen met mensen met andere opvattingen dan jij, en kwalitatieve journalistiek, die zaken van een nieuwe kant belicht, kunnen dit.
Innerlijke verschuiving Toch onderscheidt de ‘kunstbeleving’ zich in deze. Om te beginnen kan een kunstuiting ervoor zorgen dat toeschouwers haar onderwerp in een ander licht bekijken; een kunstenaar biedt je immers zijn of haar interpretatie van de werkelijkheid, die vaak verschilt van de jouwe.
Bovendien kan kunst van tijd tot tijd iets veroorzaken waardoor ook de ‘blik’ waarmee haar toeschouwer naar de wereld kijkt verandert. Zo leert kunst je anders kijken naar ‘niet-kunst’. Deze ‘innerlijke verschuiving’ in jouw manier van kijken gebeurt meestal niet expliciet, maar onbewust: als een houding die je meeneemt naar het gewone leven. Een voorbeeld: misschien is het je weleens overkomen dat je de theaterzaal uit stapte en de gesprekken in de foyer met een ‘theaterblik’ bleef bekijken, alsof ook deze interacties gespeeld waren. Of dat een uiting – bijvoorbeeld een sketch over een politicus – dagen later nóg voor overpeinzingen zorgde: niet alleen het verbeelde onderwerp zelf werd door jou daardoor in een ander licht gezien (“Hm, dat is inderdaad een herkenbare strategie van hem.”), je dacht ook meer na over het grotere geheel (“Doen andere Nederlandse politici dit ook? En hoe zit het eigenlijk met politieke structuren in de rest van de wereld?”).
Visies op de werkelijkheid Kunst werd vanouds gezien als ‘spiegel op de maatschappij’ en ook wel ingezet ter vorming van het volk. Onze huidige opvatting van kunst is niet zo dwingend, en onze kunstwerken worden niet (per se!) meer gemaakt om burgers iets bij te brengen in opdracht van de overheid. Toch brengt iedere samenleving haar eigen kunst voort. In harmonieuze samenlevingen worden deze uitingen gekoesterd als expressie van identiteit en maatschappelijke of persoonlijke opinie. Zo is deze kunst toch een soort spiegel van wat er leeft in een samenleving, en helpt het ons onze samenleving door andere ogen te zien. Is het dan misschien zo dat een gezonde samenleving vrije kunst nodig heeft om op zichzelf te reflecteren?
In tegenstelling tot andere manieren waarop wij op een vreedzame manier onze mening kunnen laten horen en aan die van anderen kunnen toetsen – schriftelijk en mondeling debat, of fysieke acties zoals protest of staking – biedt kunst ruimte voor persoonlijke expressie zónder vastomlijnde kaders. Een kunstwerk hoeft niet altijd een mening te geven over de wereld, maar kán dat wel. Belangrijker: elke representatie van de werkelijkheid in de vorm van kunst en cultuur, hoe abstract ook, toont de toeschouwer iets van de visie van de maker op de wereld. Juist dit contact met een bevreemdende, ontroerende of zelfs irriterende kunstuiting, doet vervolgens iets met de blik van de kijker. Namelijk, de uiting toont een interpretatie van iemand anders dan onszelf, en herinnert ons er zo aan dát er meerdere visies op deze werkelijkheid mogelijk zijn.
Kunst helpt om ‘niet te wennen’ Onlangs verscheen in De Correspondent een prachtig stuk over hoe kunst door kan werken in het leven van alledag, juist doordat ze zorgt voor deze ‘kunstzinnige’ blik. Componist Merlijn Twaalfhoven betoogt dat kunst ons zo helpt een nieuwsgierige en een kritische houding te behouden ten opzichte van onze omgeving. Namelijk, door de houding die je gebruikt voor het ervaren van kunst mee te nemen in je dagelijks leven verandert jouw beleving van de wereld om je heen, juist ook waar het geen kunst betreft. Zo ben je je meer bewust van de mogelijkheid van verschillende perspectieven op die wereld en de schoonheid van schijnbaar alledaagse dingen. Ook vergroot je je gevoel voor empathie, juist doordat je je inleeft in anderen en hun zienswijzen.
Twaalfhoven acht deze houding van belang voor kritisch burgerschap, vooral in sociaal roerige tijden. Maatschappelijke ontwikkelingen die burgers eerst nog verontrusten, zoals een verharding van het sociale debat, verworden volgens hem al snel tot het nieuwe ‘normaal’. Als je de normalisering van deze – in beginsel – ongewenste ontwikkelingen wilt voorkomen, is het belangrijk een bevragende houding vast te houden. Zo wordt voorkomen dat de grens van het toelaatbare stapje voor stapje opschuift, totdat de samenleving als geheel onherkenbaar is veranderd. Twaalfhoven betoogt dat je door regelmatig in aanraking te komen met kunst wordt herinnerd aan jouw ‘kunstzinnige’ houding. Kunst helpt zo, zoals de auteur het noemt, om ‘niet te wennen’.
De Culturele Coalitie Cultuurplatform CJP onderschrijft de kracht van kunst waar het empathie en reflectie betreft, getuige de recente start van ‘De Culturele Coalitie’. Door zich aan te sluiten bij De Culturele Coalitie krijgen mensen tot 30 jaar twee maanden gratis CJP-lidmaatschap, waarmee met flinke kortingen culturele programma’s bezocht kunnen worden. Volgens het CJP is deze symbolische alliantie nodig om alle jongeren van ons land in aanloop naar de verkiezingen in maart de kans te gunnen goed geïnformeerd hun mening te vormen. Kunst en cultuur helpen daarbij om ‘met een frisse blik naar de wereld te kijken, het debat open te houden en mensen elkaar beter te laten begrijpen’, aldus directeur van CJP Walter Groenen. Het CJP heeft speciaal in dat kader een serie culturele programma’s op het gebied van theater, film, opera en beeldende kunst geselecteerd die reflecteren op maatschappelijke vraagstukken.
Ook internationaal kunstenaarscollectief Hands Off Our Revolution gelooft dat kunst kan helpen ‘niet te wennen’ – in dit geval aan toenemend rechtspopulisme, fascisme en intolerantie. Het belooft een reeks tentoonstellingen te organiseren die de confrontatie aangaat met deze trend: “We zullen niet stilletjes verdwijnen”. De betrokken kunstenaars zien het net als initiatiefnemer Adam Broomberg juist nu als hun verantwoordelijkheid solidair te zijn, kwetsbare sociale relaties te ondersteunen en “mensen gezamenlijk te laten nadenken, en ideeën te bespreken met een duidelijke en open houding”, met maatschappelijk geëngageerde kunst als katalysator.
Ademruimte Tonen dat er meerdere visies mogelijk zijn, ons helpen dromen, fantaseren, kritisch te blijven en te onthouden dat niet alles economisch ‘nut’ hoeft te hebben: schoonheid schuilt immers in onverwachte dingen – ook dat doet kunst. Het bieden van deze ‘ademruimte’ is een belangrijke waarde van kunst, ook in onze maatschappij.
“No! This is precisely the time when artists go to work. There is no time for despair, no place for self-pity, no need for silence, no room for fear. We speak, we write, we do language. That is how civilizations heal.”
Dit artikel verscheen eerder op het blog van Culturele vacatures.
Het kunstwerk op de foto is Manifest Destiny! van Mark Reigelman en Jenny Chapman